Gezond eten kan ook ongezond zijn. Healthcoach Saskia de Badts legt uit wat orthorexia is

Tip van Saskia: eet in het bijzijn van je leerlingen ook gewoon eens een taartje of iets anders lekkers. Zo geef je het goede voorbeeld dat een gezond eetpatroon niet uitsluitend uit groenten en fruit bestaat.

GEZONDHEID & WELZIJN | Heb jij dansleerlingen die alleen nog maar groenten en fruit eten, en chips en koekjes laten staan? Dan hebben zij misschien wel ‘orthorexia’. Dat is een eetstoornis waarbij interesse in gezond eten een ongezonde obsessie is geworden. In dit artikel legt health coach Saskia de Badts uit wat de nadelige gevolgen zijn en aan welk gedrag je orthorexia kunt herkennen. Zij weet uit ervaring hoe zo’n obsessie leidt tot eenzaamheid en depressie. En wil dit bij anderen helpen voorkomen!

Van gezond naar ongezond

Als healthcoach voor dansers zie ik steeds vaker dansers, die bij mij aankloppen voor begeleiding en in de workshops die ik geef, die hun best doen om gezond te eten. Daar is in principe niets mis mee, maar soms merk ik gedrag op dat een grens overgaat: van gezonde interesse naar een obsessie. Een voorbeeld hiervan zijn dansers die extreme angst vertonen bij het idee iets te moeten eten dat niet past binnen hun zelf bedachte, strenge dieetregels. Of dansers die sociale evenementen vermijden omdat ze bang zijn dat ze daar 'verkeerd' voedsel zullen moeten eten. Dit gedrag kan wijzen op een dieper liggend probleem: orthorexia.

Orthorexia is een minder bekende eetstoornis, met als voornaamste kenmerk een obsessie met gezond eten. In tegenstelling tot wat je zou verwachten, kan deze obsessie leiden tot ongezonde gedragspatronen. Die kunnen ernstige gevolgen hebben voor zowel de fysieke als mentale gezondheid van een danser. Het is een ingewikkelde aandoening die vaak over het hoofd wordt gezien omdat het, op het eerste gezicht, lijkt alsof de persoon gewoon erg gezond wil leven. Maar de realiteit is dat deze obsessie met gezondheid schadelijk kan zijn.

Mijn eigen ervaring met letten op mijn voeding begon onschuldig, met de wens om dunner te zijn en beter te worden als danser door gezonder te eten. Helaas werd mijn focus op gezonde voeding een enorme obsessie. Ik begon namelijk voedingsmiddelen die ik als 'slecht' beschouwde uit mijn eetpatroon te verwijderen. Zo werd mijn dieet steeds beperkter, tot het moment dat ik bijna niets meer at. Mijn gezondheid begon te verslechteren door het gebrek aan essentiële voedingsstoffen en een sociaal leven had ik ook niet meer. Meerdere eetstoornissen waren het gevolg van deze obsessie met gezond eten, waarvan ik nu weet dat een daarvan orthorexia was.

Kennis en vroege signalering kunnen helpen voorkomen dat zo'n interesse in gezond eten een obsessie wordt. Met name in de danswereld waar de druk om fysiek 'perfect' te zijn enorm hoog is. Ook kan het streven naar discipline schadelijk zijn, omdat het niet alleen gaat om 'dun genoeg' zijn, maar ook om 'sterk genoeg' zijn. Dit kan allebei leiden tot een ongezonde obsessie, niet alleen met het fysieke, maar ook met het bewijzen van mentale kracht. Door te begrijpen wat orthorexia inhoudt, kunnen docenten een ondersteunende rol spelen in het leven van hun leerlingen en hen begeleiden naar professionele hulp - indien nodig.

Daarom heb ik dit artikel geschreven om dansdocenten te informeren over orthorexia: wat het is, hoe je het kunt herkennen, en hoe je dansers die hiermee worstelen kunt ondersteunen (binnen jouw mogelijkheden).

Wat is Orthorexia?

Orthorexia is een obsessie met gezond eten die zo intens wordt dat het leidt tot ongezond gedrag (Noordenbos, 2021). Mensen met orthorexia zijn zo gefocust op het eten van puur en gezond voedsel dat ze voedingsmiddelen die zij als ongezond beschouwen volledig uit de weg gaan. Zoals vlees, vis, graan, zuivel en vetten. De term werd gemunt door de Amerikaanse diëtist en alternatief arts Steven Bratman (Dujardin, 2015). Hij zag eind jaren negentig veel mensen in zijn omgeving doorslaan in hun interesse voor gezond voedsel. Hij schreef er in 2001 het boek Health Food Junkies over en noemde het verschijnsel 'orthorexia nervosa'.

Hoewel orthorexia niet officieel erkend wordt als een eetstoornis in diagnostische handleidingen, zoals de DSM-5, vertoont het veel overeenkomsten met het bekendere anorexia nervosa (Dujardin, 2015; Noordenbos, 2021). Bij beiden is een obsessie met voeding en een verstoord eetgedrag dat negatieve gevolgen heeft voor de gezondheid en het welzijn aanwezig. Het belangrijkste verschil is dat de focus bij anorexia ligt op de hoeveelheid voedsel en gewichtsverlies, terwijl bij orthorexia de kwaliteit van het voedsel en de zuiverheid centraal staan. Desondanks kunnen beide stoornissen leiden tot ernstige ondervoeding en psychologische problemen.

Bij dansers zie ik vaak dat ze kiezen voor een vegetarisch of veganistisch dieet, maar het kan ook gaan om het enkel willen eten van biologisch voedsel. Ze beginnen met de intentie om hun voedingspatroon te verbeteren, geïnspireerd door bestaande diëten of overtuigingen over wat 'gezond' is, maar dit kan snel omslaan in een obsessie. Dit gedrag kan een indicatie zijn van orthorexia, waarbij de oorspronkelijke bedoeling van gezond eten verandert in een ongezonde fixatie op voedselkwaliteit. Deze obsessie kan zo ver gaan dat het hun fysieke en mentale gezondheid, sociale leven en hele kwaliteit van leven kan schaden.

Deze obsessie kan zich bijvoorbeeld uiten in het urenlang onderzoeken van voedseletiketten, het extreem beperken van voedselkeuzes tot een zeer kleine groep 'toegestane' voedingsmiddelen, en/of het ervaren van flinke angst of schuldgevoelens bij het afwijken van zelfbedachte dieetregels. Dansers met orthorexia kunnen weigeren mee te doen aan etentjes, uit angst dat er geen voedsel is dat aan hun strenge regels voldoet. Of ze komen wel naar een feestje maar eten niets of alleen maar dingen die in hun ogen gezond zijn zoals tomaatjes, worteltjes en bleekselderij - maar vooral geen pinda's en chips! Bij etentjes zouden ze dan alleen de groenten eten. Dit kan leiden tot sociale isolatie, wat weer kan leiden tot eenzaamheid, met als gevolg - in het ergste geval - depressie.

Negatieve gevolgen van Orthorexia

De impact van orthorexia bij dansers gaat verder dan alleen hun relatie met voedsel. Het heeft ook invloed op hun manier van leven en hun fysieke en mentale gezondheid. Hieronder geef ik de meest voorkomende negatieve gevolgen van orthorexia.

Afvallen en ondervoeding: Een van de meest directe gevolgen van orthorexia is veel - en soms té veel - gewichtsverlies. Dansers met orthorexia beperken hun voedselinname tot wat zij beschouwen als 'enorm gezond', wat vaak zorgt voor het niet binnenkrijgen van voldoende calorieën en belangrijke voedingsstoffen. Dit kan leiden tot ondervoeding, een toestand die niet alleen het energieniveau en de prestaties beïnvloedt, maar ook op de lange termijn ernstige gezondheidsproblemen kan veroorzaken. Zoals botontkalking (osteoporose), bloedarmoede en een verzwakt immuunsysteem.
Paniek en stress: De obsessie met het eten van alleen 'goed' voedsel kan veel angst en stress veroorzaken. Dansers kunnen paniekaanvallen ervaren bij het idee dat ze iets 'ongezonds' zouden moeten eten, of als ze niet in staat zijn hun strikte dieetregels te volgen. Deze constante staat van angst en stress kan leiden tot niet meer goed kunnen functioneren in hun dansen en in het dagelijkse leven. Ze hebben dan bijvoorbeeld vaker conflicten met familie en vrienden, omdat die bezorgd zijn om hun gezondheid. Of ze vinden het steeds lastiger om met anderen samen te zijn en raken daardoor sociaal geïsoleerd. En ze kunnen problemen op school krijgen omdat ze vaker ziek zijn.
Boosheid en frustratie: Wanneer dansers met orthorexia geconfronteerd worden met situaties waarin hun voedingskeuzes in het gedrang komen, kunnen ze reacties van boosheid of extreme frustratie vertonen. Deze emotionele uitbarstingen zijn vaak een uiting van de interne strijd die ze voeren en de angst voor controleverlies over hun dieet. Dit gedrag kan relaties met vrienden, familie en mede-dansers onder druk zetten, waardoor de danser nog meer geïsoleerd raakt.
Sociale isolatie: Orthorexia kan dansers ertoe aanzetten sociale situaties te vermijden waar voedsel aanwezig is, uit angst dat ze niet in staat zullen zijn om aan hun strenge dieetregels te voldoen. Dit zorgt voor een terugtrekking uit sociale activiteiten, wat juist zo belangrijk is voor het opbouwen en onderhouden van vriendschappen. De isolatie kan bijdragen aan gevoelens van eenzaamheid en depressie, waardoor de cirkel van negatieve emoties en ongezond eetgedrag nog sterker wordt.
Verminderde prestaties en energie: De fysieke gevolgen van ondervoeding, zoals verminderde spierkracht en energie, kunnen direct invloed hebben op de dansprestaties. Dansers hebben een uitgebalanceerd dieet nodig om hun energie en uithoudingsvermogen te ondersteunen. Orthorexia kan ertoe leiden dat ze moe en zwak worden en zich minder goed kunnen concentreren. Of sneller blessures krijgen.

Hoe kun je orthorexia herkennen?

Het herkennen van symptomen is essentieel voor het bieden van de juiste ondersteuning (Noordenbos, 2021). Aan het volgende gedrag kun je orthorexia herkennen:

Beperkt eetpatroon: Personen met orthorexia hebben de neiging steeds meer voedingsmiddelen als 'slecht' te beschouwen en willen daarom hele voedselgroepen uitsluiten, gebaseerd op een strenge set van 'regels'. Dit kan zich uiten in het vermijden van gezamenlijke eetmomenten of het meebrengen van eigen, zeer specifiek voedsel naar de dansschool.
Veel praten over eten: Gedachten over eten zijn constant en overheersend, wat kan leiden tot angst en zelfisolatie. Een leerling met orthorexia praat (meestal) veel en vaak over wat ze eten. Bijvoorbeeld over calorieën en de impact ervan op hun dansprestaties. Die obsessie gaat ten koste van de dans zelf.
Angst en paniek: De angst om ‘verkeerd’ te eten kan leiden tot paniekaanvallen en de kwaliteit van leven ernstig beïnvloeden. Leerlingen kunnen buitensporige angst vertonen bij het idee om deel te nemen aan activiteiten die eten omvatten. Dit ziet er niet altijd uit als angst, maar kan zich ook uiten in bijvoorbeeld boosheid.
Boos worden als ze iets moeten eten dat ze niet willen: Leerlingen kunnen frustratie of boosheid tonen als de aangeboden voeding niet voldoet aan hun strikte eetregels. Dit kan zorgen voor sociale terugtrekking of conflicten.
Gewicht verliezen: Extreme dieetbeperkingen kunnen leiden tot significant en soms gevaarlijk gewichtsverlies, met ernstige gezondheidsrisico’s. Soms kun je dit zien in de lessen of bij het passen van kostuums voor de voorstelling.
Snel moe zijn: Onvoldoende inname van calorieën of essentiële voedingsstoffen kan leiden tot energietekorten, wat dagelijkse activiteiten en algemeen welzijn beïnvloedt. Je kunt zien dat de energie afneemt, leerlingen minder actief deelnemen aan danslessen, of hun prestaties (na verloop van tijd) minder worden. Hun kracht en conditie nemen bijvoorbeeld af. Of hun vermogen om choreografieën te leren of zich te concentreren vermindert.
Zich steeds meer terugtrekken: De obsessie met eten en angst voor sociale eetgelegenheden kan leiden tot een verminderde interesse in sociale interacties en activiteiten, wat toenemende sociale isolatie en gevoelens van somberheid en depressie kan veroorzaken. Je ziet dat ze steeds minder meedoen aan activiteiten buiten de lessen om.

Waarom komt orthorexia vaker voor bij dansers?

In de danswereld komt het streven naar perfectie heel vaak voor. Dit kan zorgen voor orthorexia. Denk aan het heel precies bijhouden van wat iemand eet, heel kieskeurig zijn met ingrediënten en bewerkt voedsel helemaal vermijden.

Veel van deze dingen doen mensen ook als ze gewoon op dieet zijn, maar in dans worden die gewoontes vaak gezien als goed en normaal (Fine, 2022). Daardoor wordt dit gedrag niet door anderen geremd, maar eerder gestimuleerd. Zodoende kan een interesse in gezond eten bij dansers makkelijk omslaan in een ongezonde obsessie. Ook kunnen sociale media en praten met anderen in de dansstudio het probleem groter maken. Er wordt veel ongevraagd en fout advies over eten gegeven door mensen die er eigenlijk niet veel vanaf weten.

Dit is vaak wat erger in de balletwereld, waar er nog meer nadruk ligt op hoe je eruitziet. Recent onderzoek laat zien dat balletdansers een verhoogd risico lopen op het ontwikkelen van orthorexia (Grajek et al., 2022). Dat geldt ook voor atleten in andere sporten waarbij een slank en flexibel lichaam als ideaal wordt beschouwd. Dit zorgt voor een intense focus op voeding als middel om aan strenge lichamelijke eisen te voldoen. Het vaker voorkomen van orthorexia onder balletdansers kan worden toegeschreven aan verschillende factoren die uniek zijn voor de danswereld, waaronder:

Druk om slank te zijn: De nadruk op slankheid binnen de balletcultuur (zie dit artikel van Evelien Maes) kan dansers ertoe aanzetten om extreem gezondheidsbewust te worden, wat kan doorslaan naar orthorexia.
Controle en perfectie: De danswereld ziet controle over het lichaam (en de geest) en perfectie, als iets goeds. Dit kan bijdragen aan een obsessieve focus op voeding als een manier om deze idealen na te streven.
Sociale invloeden: Groepsdynamiek en de invloed van peers, coaches en ouders kunnen dansers verder aansporen tot het volgen van strikte diëten in de hoop hun prestaties te verbeteren of een ideaal lichaamsbeeld te bereiken.

Het onderzoek benadrukt het belang van bewustwording en educatie over gebalanceerde voeding en de risico's van orthorexia. Vooral in omgevingen waar de druk op fysieke verschijning hoog is, zoals bij ballet en atletiek. Het bevorderen van een gezonde relatie met voedsel en het lichaam is cruciaal om de fysieke en mentale gezondheid van dansers te beschermen.

We moeten daarom blijven praten over voeding, met de nadruk op het vinden van wat persoonlijk goed voelt en past bij ieders unieke lichaam. Het is belangrijk niet te focussen op een specifiek dieet, maar te kijken wat het beste bij elke individuele danser past. Om te ontdekken waarbij men zich het beste voelt, waarbij we erkennen dat ieders optimale dieet anders is. Zodat zij kunnen kiezen wat het beste werkt voor hun lichaam en bij hun gevoel blijven, in plaats van te focussen op alleen het uiterlijk.

Hoe kun je helpen?

Als dansdocent heb je een unieke positie in het leven van je leerlingen. Je ziet ze soms zelfs vaker dan hun ouders. Het is goed om te onthouden dat, ondanks dat je niet de problemen van elke leerling kunt oplossen, het belangrijk is om je ogen niet te sluiten voor de uitdagingen waarmee ze geconfronteerd kunnen worden. Het signaleren van problemen en het bieden van ondersteuning waar je kunt, kan voor een leerling enorm waardevol zijn. Dit betekent niet dat je alle antwoorden hoeft te hebben of dat je de rol van een therapeut of dokter op je moet nemen. Het gaat erom dat je bewust bent van de signalen en dat je weet wanneer en hoe je actie moet ondernemen. En moet doorverwijzen naar specialisten!

De volgende tips zijn bedoeld om je te helpen bij het navigeren door dit lastige thema (The Renfrew Center, z.d. & Paterson, z.d.). Ze bieden praktische adviezen over hoe je een ondersteunende omgeving kunt creëren voor je leerlingen. Het implementeren van deze tips kan je helpen om een positieve invloed te hebben, terwijl je ook de grenzen van je rol respecteert.

Vergroot je kennis: Verdiep je in het thema gezondheid en welzijn door actief op zoek te gaan naar kennis over voeding, mentale gezondheid en lichaamsbeeld. Zoals het boek Essentials of Dance Psychology van Sanna Nordin-Bates, dat in 2023 gepubliceerd is. Het belang hiervan ligt in het feit dat je, door je kennisbasis te verbreden, beter in staat bent om te signaleren wanneer een leerling mogelijk hulp nodig heeft. Bovendien kun je dit onderwerp op een geïnformeerde manier in gesprekken integreren.
Wees een rolmodel: Tijdens de les is het belangrijk om het belang van zelfzorg te tonen door je eigen gedrag. Dit kan bijvoorbeeld door op momenten van gezellig samenzijn gewoon een taartje of iets anders lekkers te eten en verhalen te delen over hoe een gebalanceerd dieet je helpt bij je dansen. Als rolmodel heb je een krachtige invloed op hoe leerlingen naar gezondheid en welzijn kijken. Het voorbeeld dat je geeft, kan hen inspireren om ook goed voor zichzelf te zorgen.
Creëer een sociaal veilige omgeving: Het creëren van een sociaal veilige omgeving tijdens de danslessen houdt in dat je zorgt voor een omgeving waar iedereen zich geaccepteerd voelt, ongeacht lichaamsvorm of -grootte. Dit kan door het plezier en de expressie in dans te benadrukken, in plaats van te focussen op competitie of lichaamsbeeld. Een inclusieve omgeving bevordert het zelfvertrouwen en de mentale gezondheid van je leerlingen, wat essentieel is voor hun groei als danser en als persoon.
Verwijs door indien nodig: Het is van belang om bereid te zijn leerlingen door te verwijzen wanneer je de eerste signalen van orthorexia herkent. Dit betekent dat je een lijst bijhoudt van betrouwbare gezondheidsexperts, zoals health coaches, psychologen, artsen en diëtisten. Bijvoorbeeld via het Dans Medisch Zorgnetwerk. Door tijdig door te verwijzen, kun je een cruciale rol spelen in het welzijn van je leerlingen. Het laat zien dat je niet alleen aandacht hebt voor hun ontwikkeling als danser, maar ook voor hun algehele welzijn.

Het belangrijkste van deze tips is de boodschap dat jouw rol als dansdocent soms verder gaat dan het aanleren van techniek. Wees alert op de behoeften van je leerlingen en verdiep je in wanneer en hoe je kunt helpen. Zo kun je een veilige en positieve omgeving creëren waarin elke leerling de kans krijgt om zowel als danser als persoon te groeien. Onthoud dat het niet jouw taak is om alle problemen op te lossen, maar door deze tips te implementeren kun je wel een belangrijke steunpilaar zijn in de levens van je leerlingen. Jouw bewustzijn, zorgzaamheid en de bereidheid om te handelen wanneer dat nodig is kunnen een wereld van verschil maken.

Health coaching

Aan het begin van dit artikel heb ik verteld dat ik zelf ook eetstoornissen heb gehad, waaronder orthorexia. Deze persoonlijke strijd heeft mij het belang doen inzien van waakzaamheid en ondersteuning binnen de dansgemeenschap, met name voor jonge dansers. Het creëren van een veilige omgeving waarin openlijk over uitdagingen gesproken kan worden en waar toegang is tot adequate hulp is essentieel. Uit ervaring weet ik namelijk hoe dun de lijn tussen gezond en obsessief gedrag is.

Door mijn ervaringen te delen, hoop ik bij te dragen aan het herkennen van de tekenen van orthorexia en het bieden van de nodige hulp. Ik sta als National Board Certified Health en Wellness Coach klaar om dansers en dansdocenten mijn ondersteuning te bieden. Ik bied diverse een-op-een health coaching trajecten aan. Verder kan mijn structurele aanwezigheid in een team een geruststellend signaal zijn voor ouders bij het kiezen van een dansschool, wetende dat hun kind in goede handen is.

Zo ben ik onderdeel van het Pre Professional Dance Coaching programma waar jonge dansers zich voor aan kunnen melden om zo goed voorbereid het vak in te gaan. Naast mij als healthcoach krijgen ze dan ook persoonlijke begeleiding van een voedingsdeskundige, een fysiotherapeut en een studiebegeleider.

Bronnen

De Badts, S. (2021). SPITZ. Soest, Nederland: Boekscout.
Dujardin, A. (2015, 11 april). Ongezond bezig met gezond eten. Trouw. Geraadpleegd op 19 maart 2024.
Fine, R. (2022, 2 mei). Why Dancers Need to Know About Orthorexia. Pointe Magazine. Geraadpleegd op 17 februari 2024.
Grajek, M. et al. (2022, 28 maart). Do students of danceschools show orthorexic behavior? (preprint). Research Square.
Noordenbos, G. (2021, 19 december). Wanneer wordt gezond eten ongezond? Vroege herkenning van orthorexia nervosa. WEET. Geraadpleegd op 17 februari 2024.
Paterson, L. (z.d.). What Every Dance Teacher Must Know. Train like a ballerina. Geraadpleegd op 17 februari 2024.
The Renfrew Center. (z.d.). Eating Disorder Prevention: 10 Ways Teachers Can Make a Difference. Geraadpleegd op 17 februari 2024.

GEZONDHEID & ANATOMIE

Er wordt steeds meer (sport-)wetenschappelijk onderzoek gedaan binnen de dans. Helaas vinden deze inzichten vaak niet direct de weg naar de praktijk. Dat is zonde! In de rubriek Gezondheid & Anatomie worden wetenschappelijke bevindingen daarom vertaald naar praktische tips die jij als dansdocent kunt toepassen binnen je lessen. Ontdek hoe je de dansprestaties van je leerlingen kunt verbeteren en hoe je blessures kunt voorkomen.