De knipsels van Matisse: een kunstzinnige dansles voor jonge kinderen

Het schilderij *De parkiet en de zeemeermin* (1952/1953) door Henri Matisse. Bron: *Volkskrant*.

MUZIEK & LESMATERIAAL | Ditmaal schrijft Rimke Saan haar lesplan geïnspireerd op het prentenboek De parkiet, de zeemeermin en de slak van Annemarie Haeringen. Hoewel de titel weinig verklapt, neemt dit boek je mee in het leven van de beroemde kunstenaar Henri Matisse. Het boek illustreert hoe hij het schilderen inruilde voor het maken van kunstwerken van knipsels. In deze dansles ervaren leerlingen (uit groep 4 en 5) hoe zij kunnen schilderen met hun hele lichaam.

De parkiet, de zeemeermin en de slak

Waar gaat dit heen? denk je waarschijnlijk als je bovenstaande titel leest. Dat was precies wat ik dacht toen een leerling mij dit boek tipte. We waren aan het brainstormen voor een voorstelling, op zoek naar een verhaal over een schilder waarbij iets grandioos mis ging. De kleuren raken kwijt? De doeken komen tot leven? De wereld vindt zijn werk niet mooi? We kwamen er niet uit. Tot een van mijn leerlingen zich een verhaal herinnerde uit een boek. Een verhaal over een schilder die ziek werd. Zijn wereld werd wit. Hij kon niet meer schilderen en moest een andere manier vinden om zijn creativiteit uit te drukken.

Het was wel even zoeken naar dit boek over die ene schilder, want de titel verraadt weinig over het verhaal. Uiteindelijk vond ik het: de parkiet, de zeemeermin en de slak. Een kinderboek over het leven van Henri Matisse. Hoe hij begon als gelukkig en extravagante kunstenaar, maar toen ziek werd. Het lukte hem niet meer om te schilderen. Per toeval zette hij de schaar in een weggegooid zakje van een croissant. Uit dit papier knipte hij vormen en dat bracht hem op een idee. Hij knipte en knipte en vormde uiteindelijk een nieuwe wereld vol met zijn knipsels in prachtige vormen, waaronder die van - je raadt het al - een parkiet, een zeemeermin en een slak.

Nu zal ik eerlijk toegeven… Ik weet wie Henri Matisse is én er hangen posters van zijn knipsels aan mijn muur, maar van zijn levensverhaal had ik geen idee. Het verhaal bleek precies de inspiratie die we nodig hadden voor onze dansvoorstelling bij Danshuis Haarlem. En het gaf me ook inspiratie voor een mooie les kinderdans! Een simpel verhaal om kinderen kennis te laten maken met deze beroemde kunstenaar - en daarmee over kunst maken. En met de moraal dat je altijd weer op zoek kan naar nieuwe manieren om je passie te uiten!

Het boek kan je via Bol.com aanschaffen, maar deze dansles lukt ook zeker zonder het boek. Er zijn veel afbeeldingen op Google te vinden van het boek zelf en van het werk van Henri Matisse. Daarnaast zag ik online ook nog andere (Engelstalige) kinderboeken over ditzelfde verhaal: Henri’s Scissors en Henri Matisse.

Cut-outs

Matisse noemde zijn cut-out techniek “Painting with scissors” (schilderen met scharen). Voor wie Henri Matisse en zijn knipsels niet kent, op de website van het Museum Of Modern Art (MOMA) kun je meer lezen over hoe hij zijn cut-outs maakte. Om de invloed van zijn beroemde cut-outs te begrijpen in de tijd waarin Matisse leefde, bekijk je onderstaande video. Of bestel het boek Matisse Cut Outs via Bol.com om jezelf bij te scholen over deze kunstenaar. Deze kennis is niet noodzakelijk voor het uitvoeren van deze dansles. Maar mocht je van je leerlingen slimme vragen krijgen, dan is het toch leuk als je ze kunt beantwoorden.

Lesplan: De knipsels van Matisse

Ik ben enorm fan van beeldende kunst en kunstenaars als thema voor een dansles. Het zelf creëren van kunst is een fijne inspiratiebron om vanuit te bewegen, vooral met kinderen uit groep 4 en 5. Een kwast door de zaal laten gaan. Je lichaam gebruiken om verf te verspreiden. Maar ook juist de al bestaande vormen die een kunstenaar heeft gemaakt zijn fijn om te gebruiken in een dansles. Duidelijke vormen kunnen kinderen gemakkelijk aanzetten tot beweging. Daarnaast zijn deze vormen prikkelend en interessant. En waar jongere kinderen zich vooral kunnen verliezen in het verven en in de kleuren, kunnen oudere kinderen de vormen en compositie van de kunstwerken gebruiken. Wie weet zet deze dansles kinderen zelfs nog aan om beeldende kunst te gaan maken na de les.

Benodigdheden:

Plaatsmarkeringen (ik gebruik het liefst matjes)
Het boek De parkiet, de zeemeermin en de slak of bruikbare afbeeldingen van de kunstwerken van Matisse.
Voor ieder kind een kwastje
Voor ieder kind een vel papier
Papieren en stiften of scharen (om vormen mee te maken)

0 | Verhaal

Voor je begint is het belangrijk om het verhaal van Henri Matisse voor te lezen, of te vertellen aan de hand van de afbeeldingen (in het boek). Zelf kies ik er het liefst voor om meteen het hele verhaal te lezen, zodat de leerlingen de context goed begrijpen. Daarna licht ik per oefening nog eens de bijbehorende bladzijde uit. Maar je kan er ook voor kiezen om steeds een klein stukje van het verhaal te vertellen en dan direct de bijbehorende oefening te doen.

1 | Warming-up

♫ muzieksuggestie: Oefenmuziek 01 - actieve met stevige beat - Dansspetters

We beginnen met opwarmen en dat doen we met een verf-dans. In deze dans mengen we de verf en warmen we ons lichaam op om straks een prachtig schilderij te maken.

2x8 intro
2x8 handen wrijven (opwarmen)
2x8 schouders draaien (opwarmen)
2x8 loop naar het midden van de kring en ‘pak’ een pot verf, loop terug en zet hem voor je neer
2x8 grote roerbewegingen in de verf maken met je rechterarm
2x8 grote roerbewegingen maken met je linkerarm
2x8 herhaal de roerbeweging met je rechterarm, maar maak ze steeds sneller en cirkel je arm zo snel je kan rond
2x8 herhaal dit links
4x8 maak strakke staccato bewegingen met lange armen, alsof je spetters verf door de ruimte schiet, steeds sneller
2x8 loop naar binnen van de kring (4 tellen), maak met je armen een groot vierkant (van boven tot aan de grond), loop terug en doe hetzelfde op je plek
2x8 herhaal vierkant
2x8 verf roeren met je rechterbeen
2x8 verf roeren met je linkerbeen
4x8 verf spetteren met je benen
+ herhaal alles

2 | Schilderen op ons enorme canvas

♫ muzieksuggestie: Dansons sous la pluie - René Aubry of Gare des etraines - Henry Torgue

Lees voor uit het boek: Henri Matisse was een schilder. Vol met energie en plezier schilderde hij de mooiste kleuren op enorme doeken.

Stel je voor dat de hele danszaal een mega canvas is. We kunnen alles om ons heen beschilderen, als een 3D schilderij. Ik geef iedere leerlingen een kwast en ze mogen door de zaal schilderen. Ik vind het leuk om vooraf aan elke leerling te vragen met welke kleur zij willen gaan schilderen om de betrokkenheid te vergroten. Tijdens het schilderen stimuleer ik de leerlingen op de volgende manieren:

Schilder in verschillende lagen (hoog/laag/midden)
Schilder ronde dingen (enorme cirkels of kleine stipjes)
Schilder eens lange rechte lijnen
Schilder eens verschillende vormen: rechthoeken, driehoeken, cirkels, etc.
Kun je ook woorden of letters schilderen? Misschien wel je eigen naam?
Schilder eens heel precies en klein. Of juist enorm, zo ver dat je er bijna niet meer bij kan.
Schilder staccato (met stops/accenten) of legato (doorgetrokken en zonder stops).

Daarna verzamelen de leerlingen zich aan een kant van de studio en dansen ze om de beurt naar de overkant. Ik vraag ze om zich voor te stellen dat hun armen of benen kwasten zijn waar verf als laserstralen uitkomt. Zo kunnen ze met hun armen of benen de muren om zich heen schilderen. “Dans naar de overkant en proberen alle muren/plafond te schilderen…” :

met lange armen waar verf uitkomt
met lange benen waar verf uitkomt
met een hoofd waar verf uitkomt
met een rug/buik/billen waar verf uitkomt

Verdieping: Met kinderen vanaf een jaar of 7 kun je nog een enorm leuke opdracht om te doen. Een leerling, of de dansdocent, is de schilder. De rest van de groep is de verf. Laat de schilder duidelijke bewegingen maken met de kwast. ‘De verf’ reageert hierop door de bewegingen van de kwast te vertalen in hun lichaam. De kwast kan omlaag en omhoog, de verf doet dit na. De kwast kan draaien, de verf natuurlijk ook. Enzovoorts. Dit kan zowel in groepsverband als in duo’s.

3 | Ziek

♫ muzieksuggestie: Wind Song - Ludovico Einaudi

Lees voor uit het boek: Op een dag wordt meneer Matisse ziek. Hij heeft veel buikpijn en kan niet meer schilderen. Hij wordt wakker in een witte ziekenhuiskamer. Daar voelt hij zich heel ellendig. Hij wil het liefst de kamer vullen met kleur, maar op een deken en de witte muren lukt dat niet.

In deze oefening ruilen we de grote en reikende bewegingen van onze ledematen in voor bewegingen die meer vanuit ons centrum komen. De leerlingen mogen weer lekker doorgaan met schilderen door de zaal (gebruik de schildermuziek), maar ze worden zieker en zieker. Elke keer als ik een lichaamsdeel bij mezelf aanraak, stoppen de leerlingen met schilderen en grijpen ze naar dit lichaamsdeel bij zichzelf. Bijvoorbeeld naar hun voorhoofd. Alsof ze daar pijn hebben. Daarna gaan ze weer door met schilderen, maar ze worden zwakker en zwakker. Als ik uiteindelijk mijn buik aanraak, klappen de leerlingen ineen en eindigen ze op de grond.

Bij de volgende, rustige muziek, worden de leerlingen wakker. Ze kijken om zich heen. Ze dansen over de grond. Ze mogen steeds proberen om een stukje van de witte kamer te schilderen, maar als ze te ver omhoog komen storten ze weer neer op de grond. Ze bewegen zich langzaam en gestaag over de grond en ervaren het verschil tussen en grote schilderen en het ingetogen bewegen over de grond.

4 | Papier

♫ muzieksuggestie: Rain - Adrian Berenguer of Soleils - Rene Aubry

Lees voor uit het boek: Als er een ziekenhuismedewerker een croissant papiertje laat liggen, krijgt meneer Matisse een idee. Hij knipt er een mooie vorm uit. En laat deze door zijn assistent ophangen in zijn kamer. Dit werkt net zo goed als schilderen!

Om het thema ‘papier’ te introduceren gaan we eerst met papier dansen. Iedere leerling krijgt een stuk papier. Ze verzamelen aan één kant van de zaal en dansen om de beurt naar de overkant. Ik gebruik hiervoor het liefst stevige A4 of A3 vellen van dun karton. Het papier is dan nog beweeglijk, maar stevig genoeg om het te hergebruiken bij verschillende groepen.

Dans naar de overkant:

met het papier op je hoofd
met het papier tussen je benen geklemd
met het papier op je voet
met een zelfbedachte manier

5 | Vormen maken

♫ muzieksuggestie: Aquarelle - René Aubry

Lees voor uit het boek: Schilder Matisse is nu voornamelijk beroemd om zijn knipsels. Hij liet zijn assistenten papier schilderen met gouache en knipte hier zelf vormen uit. Deze vormen pinde hij op papier of zelfs op de muur.

Wij gaan net als Matisse aan de slag met cut-outs. Ik geef elke leerling een schaar of pen. Zij mogen zelf een mooie vorm knippen of tekenen op papier. Als iedereen klaar is, mogen de leerlingen hun vorm goed bestuderen. Hoe kun je deze vorm zo goed mogelijk namaken met je lichaam? We gaan samen in een kring zitten en doen omstebeurt de vorm voor. De rest van de groep doet de vorm steeds ook een keer na.

Tip: Als je weinig tijd hebt, of leerlingen niet zelf aan de slag kan/wil zetten, maak dan voorafgaand aan de les vormen die je kunt gebruiken. Voor elke leerling is er één vorm nodig. Je kunt het boek of het werk van Matisse hiervoor natuurlijk als inspiratiebron gebruiken.

Variatie: Daarna leg ik alle vormen van de leerlingen verspreid door de zaal. De leerlingen dansen door de zaal. Elke keer als zij een vorm tegenkomen op de grond doen ze deze vorm zo goed mogelijk na, zoals we al hebben geoefend in de kring. Je kunt dit doen in de vorm van een stopdans, waarbij de leerlingen de vorm namaken zodra de muziek stopt.

6 | Vormen verplaatsen

♫ muzieksuggestie: Little Things - Adrian Berenguer of Jazzhole - Free the robots

Lees voor uit het boek: Meneer Matisse laat zijn assistent alle vormen door de hele kamer ophangen. Hij verplaatst ze net zo lang tot ze allemaal op een goede plek hangen. Zo creëert hij niet alleen prachtige composities, maar ook een nieuwe wereld waarin hij zich helemaal thuis voelt.

Wij gaan net doen alsof wij die stukken papier zijn en wij ook door de zaal worden verplaatst. Eén leerling mag de eerste vorm kiezen. Wij maken allemaal de vorm na. Vervolgens proberen we door de zaal te dansen, terwijl we zo veel mogelijk in deze vorm blijven. Hoe doen we dat? Moeten we bijvoorbeeld in deze vorm hinkelen? Of kunnen we in deze vorm hele kleine stapjes zetten? Of moeten we over de grond schuiven? Steeds kiest een andere leerling een nieuwe vorm om in te gaan bewegen.

Verdieping: Elke leerling kiest diens lievelingsvorm en maakt deze na aan de randen van de studio. Eén leerling mag de assistent spelen. Die mag van de vormen een interessante compositie maken. Door te wijzen naar de vorm en dan naar de plek waar de vorm heen moet. De vorm probeert daarnaartoe te bewegen zonder zijn vorm te verliezen. De assistent mag ook vormen in/onder elkaar zetten om er een bijzonder geheel van te maken.

Deze compositie-opdracht kun je het best in kleine groepjes doen. Na een aantal minuten kun je elk groepje vragen wat de meest interessante compositie was. Het groepje mag die laten zien aan de rest van de groep.

7 | Maakopdracht

Verdeel leerlingen in kleine groepjes of duo’s. Vraag aan de leerlingen om drie interessante vormen te maken, waarbij ze elkaar gebruiken. De leerlingen moeten op minsten een punt elkaar aanraken (bijvoorbeeld een hand op iemands rug of een voet tegen iemands knie). De leerlingen mogen de vormen van Matisse als inspiratie gebruiken, maar ze mogen ook zelf aan de slag gaan. Om de leerlingen te helpen kun je ze tips geven om te werken met laag/hoog. Het uitlichten van verschillende lichaamsdelen en bijvoorbeeld kijken naar rechte en ronde lijnen.

Ik geef hier leerlingen ongeveer 10 minuutjes de tijd voor. Daarna mogen de leerlingen de vormen aan elkaar laten zien. Welke van alle vormen maakt het meeste indruk op de hele klas en waarom?

8 | Storm

♫ muzieksuggestie: Apres c’est finit - Rene Aubry

Lees voor uit het boek: Het stormt, dus alle papieren waaien weg! Ze komen uiteindelijk in een prachtige compositie neer, waar meneer Matisse heel erg gelukkig van wordt.

De leerlingen mogen als storm door de zaal dansen. Zij zijn papiertjes die door de lucht vliegen, draaien, vallen en springen. Als de muziek uitgaat maakt elke leerling weer een vorm papier na, maar… de vormen zijn helemaal door de war door de storm. Misschien staan ze wel ondersteboven, schuin of liggen ze op de grond.

Als dit goed gaat kun je het volgende spelelement toevoegen. De leerlingen met de meest interessante vormen en locaties in de zaal wijs je aan om te blijven staan. De rest stormt er weer omheen en neemt weer een vorm aan als de muziek stopt. Steeds als de leerlingen stoppen, wijs je er één paar aan om te blijven staan. De leerlingen die al stilstaan, blijven staan! Zo kun je de compositie laagje voor laagje opbouwen door er steeds leerlingen aan toe te voegen.

Veel plezier!

Na dit lesplan, heb je niet alleen heerlijk gedanst, maar hebben jouw leerlingen ook geleerd over een beroemde kunstenaar. Het leuke aan deze dansles is dat ik er zelf ook door geïnspireerd ben om vaker met kunst te werken. Wie weet inspireer je hierrmee een Matisse van een nieuwe generatie…

MUZIEK & LESMATERIAAL - KINDEREN

Als dansdocent ben je veel tijd kwijt met voorbereiding. Uren die niet betaald worden. Vooral muziek zoeken voor een nieuwe les is een hels karwij. Wie kent er nog een leuk liedje over de winter? Of over vlinders? Leeuwen? Bijen? En welke oefening doen we daar bij? Help! Onze redacteur Muziek & Lesmateriaal schrijft artikelen met oefeningen en lesplannen voor danslessen voor kinderen. Deze worden vergezeld van muzieksuggesties, zodat jullie nooit meer lang hoeven te zoeken naar een geschikt muzieknummer!

Bekijk ook...