Sorry, maar dans is geen universele taal!
Foto: Unsplash @Ardian Lumi.
INTERNATIONAAL DANSONDERZOEK | Veel dansers geloven dat dans een universele taal is. Mensen zouden makkelijker met elkaar kunnen communiceren en verbinden via dans dan gesproken taal, omdat iedereen de taal van het lichaam zogezegd begrijpt. Maar is dit wel echt zo? Is ‘dans’ überhaupt wel een taal te noemen? En klopt het dat dansstijlen cultuuroverstijgend zijn en emoties universeel? Het antwoord is: nee, nee, en nee! Lees verder voor een impopulair maar noodzakelijk betoog: dans is geen universele taal.
“Dans is een universele taal”
Hoe vaak hoor ik mensen dit wel niet zeggen, of lees ik het op social media: “Dans is een universele taal.” Meestal bedoelen mensen ermee te zeggen dat dans een krachtig middel is om mensen van verschillende culturen met elkaar te laten communiceren en saamhorigheid te creëren, zonder de barrière die gesproken taal kan vormen wanneer je niet dezelfde taal spreekt (Cai & Clingan, 2013; Behne, 2017). Andere keren wordt met de opmerking dat dans een universele taal is bedoeld dat dans in alle culturen voorkomt (Metz, 2021).
Dansers zeggen het vaak om de kracht van dans aan te geven en hun passie voor dans op anderen over te brengen. Dat zijn hele mooie intenties. Daarnaast begrijp ik goed de behoefte aan respect bij dansers en dansdocenten, die vaak onderbetaald en ondergewaardeerd zijn. De uitspraak dat dans een universele taal zou zijn is daarmee ook een hartekreet: ‘Kijk eens hoe belangrijk en noodzakelijk mijn vak is!’
Screenshot van een citaat van een voorzitter van een dansorganisatie in Nederland. Naam en foto zijn verwijderd ivm privacy.
Op het eerste gezicht lijkt het voor de meeste dansers en dansdocenten dan ook niet erg het te zeggen. Er zijn namelijk zoveel mensen die het geloven dat je waarschijnlijk alleen maar likes en thumbs up krijgt wanneer je dit zinnetje op social media post. Maar als je gerespecteerd wilt worden en anderen wilt overtuigen, dan is het beter om dingen te zeggen die kloppen. En de stelling dat dans een universele taal is klopt helaas niet.
Zelf vind ik het daarom moeilijk om iemand nog serieus te nemen nadat ik ze dit heb zien zeggen. Tenenkrommend vind ik het zelfs, want het is niet waar. En de uitspraak doet uiteindelijk meer kwaad dan goed, zoals je hieronder zult lezen. Hoog tijd dus voor dit betoog!
‘Dans’ is geen taal
De eerste keer dat ik mijn impopulaire overtuiging dat dans geen universele taal is door iemand anders verwoord zag, was in het boek Dancing to Learn van antropoloog en danswetenschapper Judith Lynne Hanna (2015). Ik maakte een denkbeeldig sprongetje in de lucht. Eindelijk! Ze schrijft:
“Contrary to conventional wisdom, we now know dance is not a universal language. Culture, context, and knowledge of a dance genre affect the development and understanding of it. Verbal languages, too, are usually not understood by people not familiar with them. Both ‘dance’ and verbal languages are generic terms. One does not speak ‘language’, but rather one speaks English, Igbo, or some other specific tongue. Similarly, one dances, for example, ballet or Bharata Natyam. There are approximately 6,909 verbal languages and probably that many dance languages.”
De term ‘dans’ is dus te veelomvattend. Dans is geen taal, maar individuele dansstijlen zoals ballet, moderne dans, hiphop, tango, salsa, etc. zou je wel talen kunnen noemen. Iedere dansstijl heeft namelijk zijn eigen vocabulaire (danspassen), grammatica (regels over hoe de danspassen elkaar op kunnen volgen) en compositie richtlijnen. Verder kun je zeggen dat iedere dansstijl dialecten heeft, net zoals het klassiek ballet in landen als Frankrijk, Rusland, Engeland, Denemarken, Nederland etc. net even iets anders gedanst wordt.
Dus over welke dansstijl hebben we het eigenlijk als we zeggen dat dans een universele taal is?
Dans is meer dan ballet
De mensen die ik dit heb horen zeggen, zijn dansers en docenten uit mijn netwerk: witte mensen die met name getraind zijn in ballet en moderne dans. Maar de term ‘dans’ omvat meer dan enkel deze westerse dansstijlen. De bewering dat dans een universele taal is getuigt daarom in mijn ogen ook van eurocentrisme en een gebrek aan kennis van andere dansstijlen en respect voor de culturen waaruit die dansen voortkomen.
Er zijn dansers en choreografen die beweren dat ballet en moderne dans wel universeel zijn. Maar dat deze dansstijlen in grote delen van de wereld populair zijn geworden is een gevolg van kolonisatie, globalisatie en verwestering - niet van universaliteit. Dat beargumenteert ook de Australische danswetenschapper Cheryl Stock (2001). Volgens haar is het bovendien gevaarlijk om respect voor dans te vragen door te zeggen dat dans een universele taal is, omdat je daarmee juist de rijke diversiteit aan dansen niet eert.
Ik denk hierbij, net als Stock, aan een beroemd essay van dansantropoloog Joann Kealiinohomoku uit 1970: ‘An Anthropologist Looks at Ballet as a Form of Ethnic Dance’. Hierin beschrijft ze klassiek ballet zoals antropologen in die tijd niet-westerse dansstijlen beschreven en vraagt ze zich af waarom ballet niet etnisch zou zijn. Daarmee schokte ze destijds de academische gemeenschap en confronteerde ze hen met hun vooroordelen. Maar ondanks dat dit artikel meer dan vijftig jaar geleden geschreven is, voelt het nog ontzettend actueel.
“The question is not whether ballet reflects its own heritage. The question is why we seem to need to believe that ballet has somehow become acultural. Why are we afraid to call it an ethnic form? The answer, I believe, is that Western dance scholars have not used the word ethnic in its objective sense; they have used it as a euphemism for such oldfashioned terms as ‘heathen’, ‘pagan’, ‘savage’, or the more recent term ‘exotic’.”
Dat ballet wel degelijk etnisch is wordt bijvoorbeeld duidelijk wanneer je het boek Dancing Women: Female Bodies on Stage van Sally Banes (1998) leest. Hierin analyseert ze klassieke en moderne balletten vanuit feministisch perspectief en plaats ze deze in de sociaal-politieke context van die tijd, met als resultaat een beschrijving van hoe vrouwen zich in die tijd dienden te gedragen. Zo laat ze aan de hand van beroemde balletten zien hoe de ideeën over man-vrouw relaties door de eeuwen heen veranderd zijn in Europa en de Verenigde Staten, en dat het ballet een uitdrukking is van westerse normen en waarden - niet universele!
Dansen zijn cultuurspecifiek
De aanname dat dans een universele taal is gaat uit van het idee dat mensen van buitenaf de bewegingen van dansers kunnen begrijpen zonder de dansstijl zelf te beheersen. Maar zelfs mijn vriend kan je vertellen dat dit niet waar is, want hij snapt echt ‘geen klap’ van moderne dans (zijn eigen woorden).
Het is tevens de ervaring van dansantropologen (met name uit niet-westerse samenlevingen) dat je bekend moet zijn met een specifieke bewegingstaal én de culturele context waaruit die voortkomt om de dans echt te kunnen begrijpen en waarderen (Kaeppler, 2000). Voor hen is dans niet ‘transparant’, maar een integraal onderdeel van een bepaalde levensstijl en cultuur.
Dans wordt vaak vergeleken met taal omdat het verhalen kan vertellen (Woodard, 2020). Bij abstracte dansen zijn gesticulaties eerder functioneel, esthetisch of artistiek, maar in veel dansvormen (waaronder klassiek ballet en folkloristische en rituele dansen) zijn handgebaren gecodificeerd. Ze hebben hele specifieke betekenissen, net zoals woorden dat doen. Kijk maar eens naar onderstaande plaatjes. Weet jij wat hier bedoeld wordt?
Als dans echt een universele taal zou zijn, dan zou iedereen moeten weten wat deze handgebaren betekenen. Maar zoals je zojuist waarschijnlijk hebt ervaren, is dat lang zo makkelijk nog niet. Ja, dans kan verhalen vertellen en emoties communiceren, maar zonder kennis van de cultuur waar die specifieke dans uit voortkomt is het moeilijk een danstaal echt te verstaan en te begrijpen. Er lijkt overigens ook geen bewijs te zijn voor de hypothese dat dans de eerste taal van de mens is, maar neurowetenschappers erkennen wel de mogelijkheid dat mensen communiceerden via gebaren voordat ze gesproken en geschreven taal ontwikkelden (Friederici, 2017). Maar wederom, ook gebarentalen zijn cultuurspecifiek.
Wat wij verstaan onder ‘dans’ is overigens op zichzelf een westers concept (Kaeppler, 2000). Dans wordt namelijk in vele delen van de wereld niet gezien als entertainment - terwijl dat in het Westen vaak wel het geval is - maar als ritueel. Bovendien hebben niet alle culturen een woord voor ‘gestructureerde beweging op muziek’, noch wordt dans overal als kunstvorm erkend.
Ook emoties zijn niet universeel
Ik hoor je al denken: oké, maar dans drukt menselijke emoties uit en die zijn wel universeel, dus daarom verstaan mensen van verschillende culturen elkaar toch via dans. Maar ook hier moet ik je teleurstellen, want in tegenstelling tot wat vaak nog wordt gedacht, blijken ook emoties niet universeel te zijn.
Je kunt in vrijwel alle universitaire tekstboeken over psychologie lezen dat er zes universele emoties zijn - en toch is het niet waar! Dit idee stamt uit de jaren ‘60 van de vorige eeuw, maar is inmiddels ontkracht. In het kort gaat de klassieke theorie van emoties ervan uit dat emoties het resultaat zijn van nature (biologie en evolutie), terwijl psychologen nu weten dat emoties het resultaat zijn van nurture (opvoeding en cultuur). Dat legt de Canadese neuropsycholoog Lisa Feldman Barrett uit in haar boek How Emotions Are Made (2018), aan de hand van 25 jaar onderzoek naar hoe emoties in het lichaam en de hersenen worden beleefd.
“In short, we find that your emotions are not built-in but made from more basic parts. They are not universal but vary from culture to culture. They are not triggered; you create them. They emerge as a combination of the physical properties of your body, a flexible brain that wires itself to whatever environment it develops in, and your culture and upbringing, which provide that environment. ”
Emoties zijn volgens haar niet ingebouwd in de hersenen, maar worden gebouwd door de hersenen. Je wordt er dus niet mee geboren, maar je leert gaandeweg wat emoties zijn. Wat wel al bij de geboorte aanwezig is zijn gevoelens van ongemak en genot, maar niet complexe emoties zoals angst en woede. Dat emoties worden geconstrueerd in de hersenen wil zeggen dat niet iedereen dezelfde emoties ervaart, laat staan op dezelfde manier. Emoties verschillen niet alleen van cultuur tot cultuur, maar ook van mens tot mens, en van moment tot moment! Bekijk vooral ook Lisa’s TedTalk hieronder voor een uitgebreidere uitleg.
Het betekent ook dat emoties op verschillende manieren worden geuit en dat jouw interpretatie van iemands lichaamshouding en gezichtsuitdrukking niet altijd correct zal zijn. Een glimlach betekent niet per se blijdschap en een traan niet per se verdriet. Het brein maakt inschattingen op basis van wat het ziet en voorgaande ervaringen, maar kan er volledig naast zitten. Dus de emotie die jij als toeschouwer, docent of mede danser soms ervaart of meent te zien is soms helemaal niet wat de danser probeert te communiceren!
Wat kun je dan wel zeggen over dans?
Over heel de wereld en in alle culturen wordt er gedanst. Via die bewegingen vindt er een bepaalde interactie plaats tussen de mensen die dansen of de dans waarnemen. Maar dat maakt dans nog niet tot een universeel of cultuuroverstijgend communicatiemiddel. Dat wat iemand denk te verstaan door naar (andere) dansers te kijken is immers een interpretatie die gekleurd is door de persoons eigen ervaringen, culturele achtergrond en fysieke gevoelens op dat moment.
Je kunt ook zeggen dat die interactie in sommige gevallen een ervaring van verbondenheid creëert, zo blijkt uit onderzoek van Bronwyn Tarr (De Kuijper, 2021). Namelijk wanneer mensen bij het samen dansen dezelfde bewegingen maken, op hetzelfde tempo, op dezelfde muziek, wanneer ze in een kring staan en daarbij oogcontact maken. Houd hierbij wel in gedachten dat Tarr nog niet onderzocht heeft of samen dansen ook tot saamhorigheid leidt wanneer de deelnemers uit verschillende culturen komen, of niet in een cirkel staan (zoals in de setting van een balletles).
Maar wat zorgt dan voor die beleving van saamhorigheid bij het samen dansen? Want dat is de emotie waar de uitspraak ‘dans is een universele taal’ uitdrukking aan wil geven.
In het onderzoek van Tarr et al. (2015; 2016) werd na het synchroon/asynchroon dansen de pijngrens van de deelnemers gemeten, als indicatie van het vrijkomen van endorfinen (zoals het ‘knuffelhormoon’ oxytocine). Bij de deelnemers die synchroon hadden gedanst was die pijngrens hoger. Dit is het fysieke positieve gevoel. Verder blijkt uit vragenlijsten die na het dansen werden ingevuld dat de deelnemers die synchroon hadden gedanst meer prosociale gevoelens hadden. Dat zou je de emotie saamhorigheid kunnen noemen, een interpretatie van de hersenen.
Dans kan dus, onder bepaalde omstandigheden, wel degelijk een middel zijn om een ervaring van onderlinge verbondenheid te creëren. Ook al klopt de uitdrukking ‘dans is een universele taal’ niet, de ervaring die deze uitspraak beschrijft is wél waar! Wat kan je dus zeggen over de kracht van dans? Dat samen synchroon dansen (een beleving van) saamhorigheid creëert!
Bronnen
Banes, S. (1998). Dancing Women: Female Bodies on Stage. London, Verenigd Koninkrijk: Routledge.
Barrett, L. F. (2018). How Emotions Are Made: The Secret Life of the Brain. Londen, UK: Pan Books.
Behne, T. (2017, 20 september). 'Met dansen krijg je meer voor elkaar dan met woorden'. AD.nl. Geraadpleegd op 27 september 2021.
Cai, X. & Clingan, L. (2013, 5 oktober). Dance as Universal Language. TheGazelle.org. Geraadpleegd op 27 september 2021.
De Kuijper, J. (2021, 8 juni). Dansen verbindt en maakt gelukkig, maar waarom? Bronwyn Tarr weet het!. Dansdocent.nu. Geraadpleegd op 13 september 2021.
Friederici, A. D. (2017). Language in Our Brain: The Origins of a Uniquely Human Capacity. Cambridge, MA: The MIT Press.
Hanna, J. L. (2015). Dancing to Learn. Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
Kaeppler, A. (2000). Dance Ethnology and the Anthropology of Dance. Dance Research Journal 32(1), 116-125.
Kealiinohomoku, J. (2001). An Anthropologist Looks at Ballet as a Form of Ethnic Dance. (Original work published 1970). In A. Dils & A. Cooper (Eds.), Moving History / Dancing Cultures (pp. 33-43). Middletown, CT: Wesleyan University Press.
Metz, T. (2021, 27 januari). Dans is overal anders, en tegelijkertijd een universele taal. NRC.nl. Geraadpleegd op 27 september 2021.
Stock, C. (2001). Myth of a Universal Dance Language: Tensions between globalisation and cultural difference. In S. Burridge (Ed). Asia Pacific Dance Bridge: Academic Conference, Papers and Abstracts (pp. 246-262). Singapore: World Dance Alliance.
Tarr, B., Launay, J., Cohen, E. & Dunbar, R. (2015). Synchrony and exertion during dance independently raise pain threshold and encourage social bonding. Biology Letters 11(10).
Tarr, B., Launay, J. & Dunbar, R. (2016, februari). Silent Disco: dancing in synchrony leads to elevated pain thresholds and social closeness. Evolution and Human Behavior 37(5).
Woodard, M. A. (2020). Dance: The Universal Language of Storytellers [Honors Thesis, Ouachita Baptist University]. Dance Commons.
INTERNATIONAAL DANSONDERZOEK
In de rubriek ‘Internationaal Dansonderzoek’ scheiden we fabels van feiten. We nemen een kijkje in de wereld van danswetenschap en gaan in gesprek met de onderzoekers over hun bevindingen: Waarom hebben ze dit onderzoek gedaan? Wat hebben zij ontdekt? En wat hebben dansers of dansdocenten aan die inzichten? Zo zorgen wij ervoor dat de meest relevante danswetenschappelijke kennis het werkveld daadwerkelijk bereikt.
Jacqueline de Kuijper
Danswetenschapper Jacqueline de Kuijper is de oprichter en hoofdredacteur van Dansdocent.nu. Ze studeerde Dance Studies aan Mills College in Californië. Tijdens haar bachelor aan University College Utrecht studeerde ze zowel theaterwetenschappen als psychologie. Haar scherpe pen en onderzoekende geest zet ze sinds 2019 in om dansdocenten te inspireren. Naast het aansturen van de andere redacteuren, is ze verantwoordelijk voor de rubrieken ‘Bijscholing & Omscholing’ en ‘Internationaal Dansonderzoek’.